Tác giả: Keziah Weir
Trúc Lam chuyển ngữ
31-3-2025
Giáo sư triết học Jason Stanley sẽ rời khỏi Mỹ để đến Canada, là “Ukraine của Bắc Mỹ”, vì ông tin rằng nước Mỹ của Trump “đã đi quá xa” trong vòng kìm kẹp của chủ nghĩa phát xít.
GS Jason Stanley đã dành hai thập niên qua để viết về quyền lực và ngôn ngữ, cũng như cách thức mà cả hai thứ này đều có thể bị tha hóa. Ông là chuyên gia về chế độ độc tài và là tác giả của bảy cuốn sách, gồm hai cuốn xuất bản năm 2018: “Chủ nghĩa phát xít hoạt động như thế nào: Chính trị của chúng ta và họ” (How Fascism Works: The Politics of Us and Them), và cuốn sách “Xóa bỏ lịch sử: Phát xít viết lại quá khứ để kiểm soát tương lai như thế nào” (Erasing History: How Fascists Rewrite the Past to Control the Future). Ông còn là giảng viên của trường Đại học Yale từ năm 2013.
Tuần trước, trong một quyết định mà ông gọi là “bốc đồng” được thúc đẩy bởi sự đầu hàng của trường Đại học Columbia trước các yêu cầu của chính quyền Trump, ông đã quyết định bỏ đi – không chỉ rời bỏ trường ĐH Yale mà là rời khỏi nước Mỹ. Mùa thu năm nay, ông sẽ chuyển đến trường Munk về Chính sách công và Quan hệ toàn cầu của Đại học Toronto, nơi ông được trao chức Chủ tịch Bissell Hyatt về Nghiên cứu Hoa Kỳ.
Ông viết trong sách ‘Xóa Bỏ Lịch Sử’: “Chủ nghĩa độc tài trong giáo dục thường đi kèm với những hạn chế tổng quát hơn về kiến thức và bằng những nỗ lực thúc đẩy những hình ảnh huyền thoại thay thế cho kiến thức đó”. Trong sách, ông ví các nhóm hoạt động bảo thủ tìm kiếm lệnh cấm sách vở với Joseph Goebbels, Bộ trưởng Tuyên truyền của Đức Quốc xã, lập danh sách các cuốn sách cần kiểm duyệt và phác thảo các cuộc tấn công vào quyền của những người LGBTQ+ của nhiều chế độ phát xít khác nhau trong suốt lịch sử (trong đó có chính quyền Trump). Khi tôi hỏi, liệu ông có thấy dấu hiệu cảnh báo nào trong các lĩnh vực khác, ngoài lĩnh vực giáo dục không, ông trả lời: “Cô đang đùa với tôi à?”
Trong một cuộc phỏng vấn mở rộng, Stanley giải thích lý do vì sao ông tin rằng các trường đại học đang trở nên nguy hiểm hơn, vai trò của Canada trong tất cả những điều này và những điều mà ông coi là hành động phát xít nhất trong chính quyền Trump cho đến nay.
***
Vanity Fair: Rất nhiều người hiện đang nói về cách làm thế nào ông biết lúc nào là thời điểm để bỏ đi. Chính xác thì ông đã đưa ra quyết định khi nào và đâu là điểm then chốt đối với ông?
Jason Stanley: Tôi không có câu trả lời chung cho câu hỏi đó, nhưng mọi thứ ở đất nước này hiện nay rất tệ. Đây là một chế độ độc tài. Mọi người không phản ứng tốt. Nó đang diễn ra nhanh hơn ở Nga, và các nhà báo không hành động theo cách khiến họ bị bắn hoặc bị quăng ra cửa sổ, tiếc thay, đó là điều được cho là sẽ xảy ra với các nhà báo trong điều kiện lý tưởng. Đó là lý do tại sao cô tham gia nghề báo. [Câu trả lời này là “sự hài hước đen tối”, ông giải thích trong phần tiếp theo].
Nhưng tôi đã nhận được lời đề nghị này, và khi trường đại học Columbia đầu hàng hoàn toàn, hoàn toàn sụp đổ, và chủ tịch trường ĐH Columbia đã đưa ra tuyên bố đó — cô biết tuyên bố đó khiến tôi nhớ đến điều gì không? Nó khiến tôi nhớ đến một con tin đã bị tra tấn và phải đọc một tuyên bố với những kẻ bắt cóc đằng sau họ, tuyên bố rằng họ đã nhìn thấy ánh sáng.
Chủ tịch trường ĐH Columbia và các trường đại học khác là những người tham gia tích cực vào việc phá hủy luật pháp, bởi vì cuộc tấn công vào các trường đại học này là hành vi vi phạm luật pháp. Chế độ này đang phá bỏ luật pháp và những gì chủ tịch trường Columbia đã làm, cùng những gì mà Yale đang làm, tiếc thay, trong một số tuyên bố của họ — ý tôi là, chúng tôi chưa làm những gì mà trường Columbia đã làm, nhưng họ hành động như thể đây là một phần của khuôn khổ pháp lý nào đó, trong khi thực tế không phải vậy. Đây là một cuộc tấn công pháp lý bổ sung. Và vì vậy, khi quý vị không gọi đó là một cuộc tấn công pháp lý bổ sung, thì quý vị đang tích cực góp phần vào việc phá hủy luật pháp.
Tôi phải nói rằng, một điều quan trọng khác cần đề cập là, đây là khoảnh khắc bài Do Thái nhất trong cuộc đời tôi với tư cách là một người Mỹ, bởi vì đây là một cuộc tấn công bài Do Thái vào chủ nghĩa bài Do Thái. Chế độ này đang dựa vào khuôn mẫu rằng người Do Thái kiểm soát các thể chế, và họ đang lợi dụng khuôn mẫu đó để tấn công các thể chế.
Vanity Fair: Ông có nghĩ rằng những biện pháp này khiến khuôn viên trường học trở nên an toàn hơn đối với sinh viên Do Thái không?
Jason Stanley: Họ đang khiến khuôn viên trường trở nên nguy hiểm hơn vì giờ đây mọi người đều nghĩ rằng, chúng tôi [GS Stanley là người Do Thái] kiểm soát mọi thứ. Ngoài ra, sinh viên Do Thái là những người tham gia chính trong các lều trại năm ngoái, và phải mất nhiều tháng để giới truyền thông thừa nhận điều đó.
Họ tuyên bố rằng, chủ nghĩa cánh tả là bài Do Thái. Và cộng đồng Do Thái thật sự bị chia rẽ, đặc biệt là cộng đồng Do Thái trẻ tuổi. Có rất nhiều trẻ em Do Thái phản đối hành động của Israel, nhiều như bất kỳ nhóm nào khác. Vì vậy, điều đó khiến các sinh viên đó, các sinh viên Do Thái đó, gặp nguy hiểm trực tiếp. Nó khiến khuôn viên trường trở nên rất nguy hiểm đối với họ. Và thật kinh khủng khi rất nhiều sinh viên Do Thái của tôi, nhiều người trong số họ là người Do Thái tiến bộ, mà các phương tiện truyền thông lại nói rằng họ không phải là người Do Thái? Đây có phải là Đức Quốc xã, nơi chính phủ quyết định ai là người Do Thái và ai không phải người Do Thái không?
Vanity Fair: Chính quyền này đã ra tay không chỉ với các trường đại học mà họ còn rat ay với các trường học nói chung — đa dạng, công bằng và hòa nhập (DEI), tức lý thuyết chủng tộc quan trọng, vận động viên chuyển giới, các kế hoạch phá bỏ hoàn toàn Bộ Giáo dục (DOE). Ông có thấy lý do nào, hay tiền lệ nào trong lịch sử, về những cuộc tấn công khởi đầu này vào hệ thống giáo dục không?
Jason Stanley: Có một cuốn sách tuyệt vời mà cô nên đọc, nói về vấn đề này. Nó nói về các cuộc tấn công vào DEI, lý thuyết chủng tộc quan trọng.
Vanity Fair: Có phải cuốn sách đó được gọi là “Xóa Bỏ Lịch Sử” không?
Jason Stanley: Đúng vậy. [Cười]. Chúng ta hãy bắt đầu từ sắc lệnh hành pháp mới ban hành [hôm Thứ năm], với cái tên theo kiểu Orwellian điển hình [Khôi phục sự thật và sự tỉnh táo cho Lịch sử Mỹ], dành cho Viện Smithsonian. Học sinh trên khắp cả nước — con tôi đã làm điều này — chúng đi xe buýt đến DC để vào thăm các viện bảo tàng này. Đây là một trải nghiệm rất có ý nghĩa đối với nhiều học sinh. Giáo viên nín thở dẫn các em vào các viện bảo tàng này. Đây là một ký ức vô cùng quan trọng đối với rất nhiều đứa trẻ, và nó được xem một cách nghiêm túc, lẽ ra phải thế. Những viện bảo tàng này giờ đây sẽ được đổi thành các nhà máy nhồi sọ tư tưởng, xóa bỏ nhiều phần quan trọng nhất của lịch sử Mỹ, xóa bỏ các phong trào xã hội, xóa bỏ quan điểm của những nhóm người không phải da trắng. Và nước Mỹ sẽ được trình bày như bất kỳ quốc gia độc tài nào tự giới thiệu: Như quốc gia vĩ đại nhất trong lịch sử với các nhà lãnh đạo là những người duy nhất đã làm được điều gì đó.
Hành động đầu tiên là, nói rằng không ai nên xấu hổ về chủ nghĩa thực dân và nạn diệt chủng người bản địa, chế độ nô lệ và sự giam giữ người Nhật. Đây là một phần tạo nên sự vĩ đại của nước Mỹ. Đây sẽ không còn là những khoảnh khắc đáng xấu hổ nữa. Chúng sẽ trở thành những điều đáng tự hào —đó là hành động tiếp theo. Không chỉ bạn quên chúng, mà là bạn thay đổi câu chuyện. Vì vậy, những phần đẫm máu, chinh phục, khuất phục của lịch sử Hoa Kỳ sẽ được trình bày như những phần vĩ đại.
Vanity Fair: Ông nghĩ gì về mối quan hệ của Trump với Putin?
Jason Stanley: Đó là người bạn tốt nhất của ông ta. Mọi người nói kiểu như, ồ, Putin kiểm soát ông ta. Ai quan tâm chứ? Kể cả nếu Putin có thông tin xấu về ông ta — và tôi thậm chí còn không biết thông tin xấu về Trump có ý nghĩa gì [với ông ta] — tôi nghĩ điều đó chẳng có liên quan gì cả. Điều có liên quan là ông ta nhìn thấy một đồng minh về mặt ý thức hệ. Ông ta nhìn thấy một người bạn. Ông ta nhìn thấy một người nghĩ về thế giới giống như ông ta. Họ muốn tôi yêu đất nước của mình, và họ muốn con cái tôi yêu đất nước của chúng, giống như Đức Quốc xã yêu nước Đức. Nhưng đó không phải là cách tôi yêu đất nước của mình. Tôi yêu đất nước của mình như George Washington yêu đất nước của mình, hay Martin Luther King Jr. yêu đất nước của mình.
Vanity Fair: Yêu theo cách nào vậy?
Jason Stanley: Bởi vì đó là nơi mà mọi người có thể thay đổi các nhà lãnh đạo bằng các cuộc bầu cử, là nơi chúng ta không có vua. Không phải vì đó là một địa điểm mà những người đàn ông vĩ đại đã đi bộ xung quanh, và một lá cờ.
Đó là lý do tại sao họ muốn chúng ta yêu các biểu tượng. Đức Quốc xã muốn người dân Đức yêu nước Đức vì các biểu tượng của nước Đức, ngôn ngữ, dòng máu, chủng tộc. Bất cứ điều gì, ngoại trừ nền dân chủ.
Vanity Fair: Hai đồng nghiệp của ông, nhà sử học Timothy Snyder và Marci Shore cũng sẽ rời khỏi nước Mỹ để giảng dạy tại trường ĐH Munk. Ông đã nói chuyện với họ về quyết định của họ chưa?
Jason Stanley: Họ là hai người bạn thân nhất của tôi. Con cái chúng tôi cũng là bạn thân nhất với con cái họ. Tim Snyder không muốn bỏ đi. Ông ấy muốn bị bắt — và tôi cũng muốn bị bắt vì những chuyện chính trị, nhưng Tim đã bị lôi đi trong khi vừa đá vừa la hét. Còn Marci muốn bỏ đi vì lý do chính trị.
Vanity Fair: Ông có biết những người đồng cấp khác ở các trường đại học khác đã quyết định nhận các vị trí ở các nước khác không?
Jason Stanley: Bình luận đó thậm chí vô lý, bởi vì trong giới học thuật, có tới 700 đơn xin việc cho mỗi vị trí. Không, điều đó gần như là không thể. 99,8% học giả không thể chuyển đi. Và mặc dù tôi là một học giả rất xuất sắc, thành thật mà nói—ý tôi là, không ai coi tôi là xuất sắc, đó không phải là tính cách của tôi—
Vanity Fair: Tôi nghĩ, một trong những danh hiệu của ông thật sự là giáo sư xuất sắc tại Trường Kinh tế Kyiv, đúng không?
Jason Stanley: Chính xác! Nhưng dù bạn có xuất bản nhiều đến đâu, dù bạn có là một giáo viên tuyệt vời đến đâu đi nữa — thì tôi vẫn thích được dạy học. Nhưng cũng thật may mắn khi tôi nhận được lời đề nghị này. Và tôi cũng sẽ phải chấp nhận mức lương giảm đáng kể.
Nhưng có một cách khác để đặt câu hỏi là, có ai hỏi tôi xem tôi có thể giúp họ có được việc làm ở Toronto không? Tất cả mọi người. Ai chưa hỏi tôi chứ?
Vanity Fair: Ông nói rằng Hoa Kỳ đang “nghiêng về chế độ độc tài phát xít”. Nó có thể nghiêng bao lâu trước khi tới đó?
Jason Stanley: Vâng, các tiểu bang đang phản kháng, nhưng chính quyền liên bang là một chế độ phát xít. Nhưng chủ nghĩa phát xít phải thấm nhuần vào toàn bộ xã hội. Họ đang cố gắng thay thế mọi người bằng những người trung thành. Và đó là một quá trình. Họ đã đi quá xa rồi.
Vanity Fair: Ông cũng đã nói rằng, nếu chính quyền này nhắm vào những cư dân Mỹ không phải là công dân vì những người này đã cất lên tiếng nói, thì chắc chắn họ cũng sẽ nhắm vào những công dân Mỹ. Chính quyền có một số công cụ để trả đũa những người không phải là công dân, như thu hồi thị thực và thẻ xanh, vậy họ có thể sử dụng công cụ gì để chống lại công dân Mỹ?
Jason Stanley: Vâng, trước hết, trường Yale tự coi mình là một tổ chức tuyển dụng từ một khoa quốc tế. Không giáo sư hoặc sinh viên nào không phải là công dân Mỹ có thể nói về chính trị ngay bây giờ. Vì vậy, những ngày của chúng tôi với tư cách là một tổ chức quốc tế đã kết thúc. Trên thế giới này, nếu bạn là một giáo sư, tại sao bạn lại phải đến một nơi mà một phần của thỏa thuận là bạn không bao giờ có thể nói [về chính trị] — thậm chí còn không rõ phần nào về chính trị mà bạn không thể nói nữa. Nếu bạn đọc báo cáo của AAUP Florida, hết giáo sư này đến giáo sư khác đều nói, “chúng tôi rất sợ chỉ trích [thống đốc Florida] DeSantis ngay cả trên mạng xã hội cá nhân“. [Một báo cáo năm 2021 của Viện Khoa Đại học Florida trình bày những bình luận này và sau đó là báo cáo của AAUP năm 2023 “đã nêu chi tiết nhiều diễn biến đáng lo ngại sâu sắc” ở Florida, liên quan đến quyền tự do học thuật trong giáo dục đại học]. Tôi nghĩ họ có luật hoặc cách giải thích luật của họ nói rằng, được rồi, nếu bạn là nhân viên nhà nước, bạn không thể chỉ trích thống đốc. Vì vậy, phạm vi ở đây không rõ ràng. Hãy xem Florida. Nó đã vượt qua ranh giới giữa công dân và phi công dân. Họ nói rằng, nếu bạn nhận được tài trợ công, bạn không thể chỉ trích chính phủ đang cấp tài trợ công cho bạn. Tại sao họ không được làm như vậy? Tại sao họ không nói rằng, nếu bạn nhận được tài trợ công, tài trợ từ liên bang, bạn không thể chỉ trích tổng thống? Có vẻ như đó là bước đi hiển nhiên kế tiếp.
Vanity Fair: Phản ứng của ông như thế nào về đoạn video được công bố tuần này, về cảnh sát di trú (ICE) bắt giữ sinh viên tiến sĩ Rumeysa Ozturk của Đại học Tufts?
Jason Stanley: Kinh hoàng. Đó là khủng bố. Họ đang thực hiện chủ nghĩa khủng bố và nó có tác động của khủng bố. Khủng bố đang nhắm vào những người vô tội để tạo ra nỗi sợ hãi, và đó là tác động của nó.
Vanity Fair: Ngoài lĩnh vực giáo dục, ông có thấy những dấu hiệu cảnh báo ở các lĩnh vực khác không?
Jason Stanley: Như lĩnh vực của cô?
Vanity Fair: Chắc chắn rồi.
Jason Stanley: Cô đang đùa à. Cô đang đùa tôi với câu hỏi này à?
Vanity Fair: Tôi chỉ tò mò muốn biết ông đang thấy gì!
Jason Stanley: Tất cả các thể chế dân chủ đều đang bị tấn công. Các phương tiện truyền thông, các bạn thật yếu đuối — không phải cá nhân cô, Vanity Fair thật tuyệt. Khi [phóng viên] AP bị đuổi khỏi nhóm báo chí Nhà Trắng, phản ứng hiển nhiên là tất cả mọi người phải rút hết. Ngược lại, [AP] đã đưa bức thư yếu đuối đó ra.
Và sau đó [chính quyền Trump] đã truy đuổi Paul Weiss và các công ty luật khác khi họ bắt đầu cố gắng đột kích cơ sở khách hàng của họ.
Vanity Fair: Hành động phát xít nhất mà chính quyền Trump đã thực hiện là gì?
Jason Stanley: Cô muốn tôi nói từ một đến 10 à? Không, ý tưởng chính là cùng lúc thực hiện tất cả, đúng không?
Tôi nghĩ việc bắt giữ Mahmoud Khalil — bắt giữ một thường trú nhân Hoa Kỳ — trước mặt người vợ đang mang thai tám tháng của anh, lôi anh ta đến… [Louisiana]. Ý tôi là, họ đang sử dụng tiểu bang Louisiana vì nơi đó tàn bạo. Các nhà tù ở Louisiana, mọi người nghe có vẻ giống như nhà tù ở Siberia. Tôi nghĩ các cuộc tấn công vào các trường đại học, họ giành chiến thắng với tư cách là phát xít nhất, đó là lý do tại sao tôi viết cuốn sách “Xóa Bỏ Lịch Sử” (Erasing History).
Vanity Fair: Tôi là công dân song tịch, có quốc tịch gốc Canada. Tôi đã học trung học ở Canada, gia đình tôi ở đó — Tôi nghĩ cá nhân tôi chưa từng chứng kiến bất cứ điều gì căng thẳng giữa hai nước mà tôi đang thấy hiện nay. Ông nghĩ vai trò của Canada trong tất cả những điều này sẽ là gì?
Jason Stanley: Canada sẽ đi đầu vì họ đang bị Mỹ tấn công trực tiếp. Vì vậy, tương tự như Ukraine đang bị Nga tấn công, Canada hiện là Ukraine của Bắc Mỹ. Chúng ta đang có một chế độ phát xít, vì vậy chúng ta không thể chấp nhận một nền dân chủ tự do bên cạnh chúng ta. Canada sẽ giống như Ukraine, ngoại trừ việc họ không có quân đội [chuyên nghiệp] như Ukraine. Trump nói rằng, ông ta sẽ không sử dụng quân đội chống lại Canada, và tôi thật sự tin điều đó, nhưng ông ta sẽ không ngừng tấn công vào Canada.
Vanity Fair: Tại sao ông tin điều đó?
Jason Stanley: Bởi vì nếu ông ta định sử dụng quân đội, ông ta đã nói rằng ông ta sẽ sử dụng quân đội. Điều cần thiết đối với Canada là họ không hành động như những kẻ hèn nhát ngu ngốc. Họ không hành động như, “Chúng ta sẽ sửa chữa liên minh”. Không, điều đó sẽ không xảy ra. Hoa Kỳ là kẻ thù của các bạn. Chính quyền này (tức chính quyền Trump) là kẻ thù của Hoa Kỳ, kẻ thù của tự do.
Vanity Fair: Ông đã dạy ở trường Đại học Yale hơn một thập niên. Về mặt cảm xúc, ông cảm thấy như thế nào khi sắp phải bỏ đi?
Jason Stanley: Thật kinh khủng, kinh khủng lắm. Tôi yêu thích trường Yale. Tôi muốn dành cả cuộc đời mình ở đây. Tôi yêu các em sinh viên. Thật là một sự hy sinh to lớn, to lớn đối với tôi khi phải rời khỏi trường Yale.
Vanity Fair: Ông dành tặng cuốn sách Erasing History cho hai người con trai của mình. Họ đã tác động như thế nào đến quyết định bỏ đi của ông?
Jason Stanley: Điều quan trọng nhất trong đời tôi là các con tôi. Chúng là những người mà tôi yêu thương nhất. Tôi sẽ làm bất cứ điều gì cho chúng và tôi muốn chúng được nuôi dưỡng ở một đất nước tự do. Và tôi tranh luận với chúng về điều đó. Chúng muốn ở lại với bạn bè của mình [nhưng chúng sẽ đi]. Tôi sẽ đi cùng người vợ cũ, điều đó thật khó khăn. Chúng tôi nhìn nhận điều này theo hướng tích cực rằng điều này tốt hơn cho con cái chúng tôi. Và rõ ràng là chúng phải đấu tranh cũng như chúng tôi phải đấu tranh. Nhưng chúng tôi bỏ đi chủ yếu vì con cái để chúng có thể lớn lên trong điều kiện tự do.
Vanity Fair: Tôi nghĩ rằng nỗi lo lắng của nhiều người là liệu chúng ta có thật sự nhận ra mọi thứ tồi tệ đến mức nào khi đã quá muộn để làm bất cứ điều gì về nó không? Ông sẽ tư vấn như thế nào cho những người đang tự hỏi làm thế nào ông biết rằng đã đến lúc phải cố gắng thoát ra?
Jason Stanley: Không phải việc của tôi. Việc của tôi là mô tả những gì đang xảy ra. Và quý vị có thể đọc những gì tôi viết và tự quyết định, nhưng tôi sẽ không đưa ra quyết định thay cho người khác. Tôi không thích đạo đức giả hay thuyết giảng; đó không phải là sở thích của tôi. Tôi là một trí thức. Những gì tôi làm là mô tả thực tế theo cách tôi nhìn nhận. Tôi rất muốn sống ở Mỹ, nhưng tôi muốn sống ở Mỹ vì đó là đất nước tự do. Nhiều người Mỹ không quan tâm đến tự do. Nếu bạn xem các cuộc thăm dò, họ nói rằng người Mỹ không coi trọng nền dân chủ chút nào. Tôi có một tập hợp các giá trị khác. Nền dân chủ quan trọng hơn giá cả của trứng. Nhưng điều tôi cho là đặc biệt ngu ngốc, ngây thơ và ngu xuẩn là từ bỏ nền dân chủ và tăng giá trứng.